Camperts bedrieglijke eenvoud laat zich niet gemakkelijk vertalen

Het vertalen van Camperts werk, met zijn glasheldere taal en begrijpelijke redeneertrant, lijkt een gemakkelijke klus. 'Maar als je het in je eigen taal moet weergeven, merk je opeens hoe hard je moet werken om hetzelfde effect te krijgen', zegt David Santoro, die drie Campert-romans in het Italiaans vertaalde. 'Zijn stijl is licht en vloeibaar. Maar als je iets te veel toevoegt, wordt het te zwaar. En alls je er iets te veel van afdoet, blijft er niets van de stijl over.'

Ook Camperts woordspelingen in met name zijn werk uit de jaren zestig en zeventig vragen veel inventiviteit. 'Voor Het leven is vurrukkulluk is het moeilijk een oplossing te vinden die aanvaardbaar is voor een Italiaanse lezer. Uiteindelijk is de titel Festa d'estate ('Zomerfeest') geworden. Voor een uitgeverij is literatuur uit een minderheidstaal al moeilijk te verkopen, laat staan met een rare titel die helemaal niet klinkt.'

'Zakkenrollers, rokkenrollers'

In de tekst heeft Santoro Italiaanse woordspelingen bedacht. 'Je moet steeds iets nieuws bedenken dat bij het personage past. Het opgeruimde meisje Panda zegt dat "het leven beter is dan een rooman". In "rooman" zit de associatie met schuim. Bij mij is dat: "romanzoo", met een associatie van dierentuin. En de oude man klaagt over jongeren: "zakkenrollers, rokkenrollers". Dat werd: "mano lesta, mano lenta". Ofwel: snelle hand, langzame hand. Dat laatste verwijst dan naar Eric slowhand Clapton.'

Alle vertalers van Campert voelen een oprechte liefde voor zijn werk. David Santoro had de auteur zelf voorgesteld aan een uitgeverij. De Brit Donald Gardner is Camperts poëzie gaan vertalen nog voor hij er een uitgever voor gevonden had. Alleen Marianne Holberg, die inmiddels vijf prozawerken en een bloemlezing uit zijn poëzie naar het Duits heeft vertaald, deed het de eerste keer in opdracht. 

Dichter Donald Gardner, die eerder deze maand de Vondel Translation Prize voor zijn recentste Campert-vertaling In those days kreeg, vindt Camperts poëzie zó mooi dat hij hem, ondanks de Prijs der Nederlandse Letteren, zelfs in Nederland ondergewaardeerd vindt. 'Het is de ironische toon van zijn gedichten. De ingetogenheid, zonder overvloed aan de detail, en de bescheidenheid, zonder poespas, gewichtigheid of retoriek. Hij behandelt alledaagse onderwerpen – ontmoetingen op straat, gesprekken met zijn geliefde of met niet-geliefden – terwijl je voelt: het gáát over belangrijke menselijke dingen.'

De grootste kunst om dat te vertalen vindt Gardner de 'bedrieglijke eenvoud' goed overbrengen. 'Wat vanzelfsprekend lijkt in het Nederlands, riskeert in vertaling kaal te worden. Of te hard. Het moet intiem blijven. De humor van zijn alledaagse toon en spel met spreektaal moet intact blijven. Het is niet makkelijk, maar wel prettig werk: om daar steeds oplossingen voor te vinden.'

Lichtvoetigheid

Marianne Holberg prijst Camperts relativeringsvermogen. 'Hij haalt de hele wereld naar zich toe. Hij schrijft politieke, morele en kritische scènes. Maar de moraal druipt er nooit vanaf. Het is onsentimenteel, terwijl je er diep door wordt getroffen. Ook doordat er aan het einde van een gedicht of een column altijd een draai zit die alles lichter maakt. Iets waaruit blijkt: neem het allemaal niet zo serieus.'

Camperts 'lichtvoetigheid en doorzichtigheid' komt niet automatisch over in het Duits. Een te letterlijke vertaling wordt al gauw zwaarmoedig en serieus. 'In zijn gedichten heb ik daarom alleen het eerste woord van een zin met een hoofdletter geschreven. Zijn beroemde regel "Poëzie is een daad / van bevestiging" wordt dan "Poesie ist ein tat". Correct Duits is: Tat. Ik heb er lang over nagedacht, maar ik vond die hoofdletter echt niet passend.'

Lijkt Campert in het Duits daarmee geen experimenteler dichter dan hij is? 'Het wordt wel controversieel gevonden, maar dat is dan maar zo. Het grappige is wel dat Duitse dichters in de jaren twintig evenmin hoofdletters gebruikten en er nu ook steeds meer dichters zijn die dat doen. Dat vind ik passend bij Campert. Zijn werk is experimenteel, maar ook van deze tijd. Hij verandert niet, hij is altijd jong gebleven en dus kan zijn werk heel goed modern lijken.'

'Een kus voor je sterft'

Niet alle vertalers hebben contact met Campert gehad om te overleggen over mogelijke onduidelijkheden. Santoro had het niet nodig. 'Als je begint met twijfelen over een betekenis en de auteur om opheldering wil vragen, stel je je al gauw over alles vragen. Dat kost te veel tijd. Ik probeer zo veel mogelijk oplossingen zelf te verzinnen. Pas als het écht onbegrijpelijk wordt, zoek ik eventueel contact. Dat was in dit geval niet nodig. Campert verwijst weinig naar actualiteiten die ik niet ken.'

Holberg en Gardner spraken wel met Campert – juist omdat ze ook poëzie deden, waarin de vertaling van ieder woord veel nauwer luistert. Prettig was dat. Holberg kon merken dat Campert vroeger zelf ook vertaald heeft, onder andere Een kus voor je sterft van Ira Levin, dat nog altijd in druk is. 'Ik heb ooit een non-fictieboek gedaan. Geschreven door een heel aardige man. Maar hij zei bij een ontmoeting vooraf: "U hoeft alleen maar in het Duits te zeggen wat er in het Nederlands staat." Haha. Campert zo zoiets nóóit zeggen.'

Gardner kwam bij Campert thuis. 'Dat was heel prettig. Tijdens een lunch, met een paar glazen thee en later wijn. Hij spreekt heel makkelijk Engels en heeft altijd een paar suggesties. Maar nooit veel. Ik denk dat hij mij altijd goed heeft gevonden. Ik ben na Campert meer dichters gaan vertalen. Er zijn er die veeleisender zijn.'

Weinig belangstelling

Volgen er binnenkort nog meer Campert-vertalingen? Santoro heeft het vertalen eraan gegeven. Het betaalt té weinig in Italië. Holberg kampt met gebrek aan belangstelling, ook al verkochten de Duitse vertaling niet zó slecht. 'Wie weet komt het nog eens. Gelukkig is er genoeg ander werk nu Nederland en Vlaanderen volgend jaar gastland op de Buchmesse zijn.'

Alleen Gardner heeft werk van Campert onder handen. Hij heeft een deel van Dagboek van een poes voltooid. 'Ik zoek er wel nog een uitgever voor.' En hij werkt aan het verhaal 'De jongen met het mes', dat volgend jaar verschijnt in een Penguin-anthologie van de beste verhalen uit de Nederlandstalige literatuur. Dat verhaal bevat de iconische Campert-zin: 'Je stampte met je voet op de grond en er was een feest'. Hoe gaat hij dat vertalen? 'Ik ben nog niet helemaal tevreden over mijn oplossing.'