De oorsprong van ‘onderwijs’ en ‘brasserie’

Deze website, waarop alle belangrijke etymologische woordenboeken van het Nederlands staan, wordt jaarlijks meer dan vijf miljoen keer geraadpleegd. De Etymologiebank bevat momenteel meer dan 55.000 verschillende ingangen, en hoewel dat een mooi aantal is, zijn er ook woorden die door stom toeval ontbreken: tot nu toe heeft geen enkele etymoloog eraan gedacht ze te beschrijven. Gebruikers kunnen dat melden, waarna de etymologieën van de gemelde woorden op een zeker moment zullen worden toegevoegd. Dat zal dus bijvoorbeeld gaan gelden voor onderwijs en brasserie.

'Onderwijs' is het woord waarover mensen het meest verbaasd zijn dat het ontbreekt in de Etymologiebank.

Onderwijs

Onderwijs is het woord waarover mensen het meest verbaasd zijn dat het ontbreekt in de Etymologiebank. ‘Ik vroeg me af of het eerste stukje, onder, verwijst naar het eenrichtingsverkeer in het lesgeven; dus van boven naar beneden? Of heb ik het verkeerd gezien?’, zo vraagt een gebruiker.

Onder heeft heel veel betekenissen. In woorden als onderwijzen, onderrichten en onderlegd gaat het om de betekenis ‘met figuurlijke steun’. Onderwijzen betekent eigenlijk ‘iemand ondersteuning bieden door hem de weg te wijzen’, en van daaruit heeft de betekenis zich ontwikkeld tot die van ‘lesgeven’. Onderrichten is op dezelfde manier gevormd uit richten (‘in een bepaalde richting sturen’); onderrichten is dus eigenlijk: ‘iemand helpen de juiste weg te vinden’.

De woorden zijn waarschijnlijk dankzij deze bijbelvertalingen verbreid.

Onderwijzen is al in 1283 in het Nederlands aangetroffen in de betekenis ‘iemand iets aantonen, onder het oog brengen’, ook ‘bewijzen’. De betekenis ‘leren, onderrichten’ komt sinds 1434 voor. Onderrichten is voor het eerst in 1477 vermeld als synoniem van onderwijzen. In het Duits hebben unterweisen en unterrichten dezelfde betekenis. Zowel in het Nederlands als in het Duits worden beide woorden veel gebruikt in bijbelvertalingen die vanaf de zestiende eeuw zijn verschenen, en de woorden zijn waarschijnlijk dankzij deze bijbelvertalingen verbreid.

‘Dit lokaal heeft niet dezen naam gekregen, opdat men er zou brassen.’

Brasserie

Ook brasserie heeft een interessante geschiedenis. Tegenwoordig verwijst dat naar een eetgelegenheid. Als benaming voor een café waar men bier kan drinken – want dat was de oorspronkelijke aanduiding – is het in het Frans bekend sinds 1844; eerder betekende het ‘bierbrouwerij’. In Nederlandse kranten komt het vanaf 1870 voor als verwijzing naar een kroeg in Frankrijk of een ander buitenland. Maar in een krant van 5 juni 1938 wordt triomfantelijk gemeld:

Zooals Maastricht, Den Bosch en Utrecht hun raadskelders hebben; gelegenheden, waar men genoeglijk en, vooral in de twee zuidelijke steden, gemoedelijk zijn pot bier kan drinken, zoo heeft Amsterdam sinds gisteren een Brasserie (…). Ter voorkoming van misverstand zij medegedeeld, dat dit lokaal niet dezen naam gekregen heeft, opdat men er zou brassen.

Het gemelde misverstand was begrijpelijk, want het Nederlands kent sinds de zestiende eeuw het woord brasserij, dat ‘overmatig eten en drinken’ betekent. Zo wordt in de Statenvertaling van 1637 gewaarschuwd tegen ‘brasserye, ende dronckenschap’. De oudere vorm op -erij is een inheemse afleiding van brassen (‘slempen’). De verwarring van brasserij en brasserie lag voor de hand, zeker toen in brasserieën het bierdrinken nog centraal stond. En wellicht zijn de twee woorden ook met elkaar verwant: in het Frans is brasserie afgeleid van het werkwoord brasser (‘bier brouwen’), en volgens sommige etymologen gaat ook het Nederlandse brassen terug op dat Franse werkwoord. Andere etymologen menen dat brassen is afgeleid van een Middelnederlands woord bras (‘rommel’). Hoe het ook zij, de brasserie heeft zich in de Lage Landen en Frankrijk ontwikkeld tot een nette eetgelegenheid waar weinig wordt geslempt.

Oproep

Dit jaar zullen behalve enkele tot nu toe over het hoofd geziene woorden ook diverse nieuwe woordenboeken worden toegevoegd aan de Etymologiebank, zoals de etymologische dialectwoordenboeken van A. Weijnen en Frans Debrabandere, en elf delen met verklaringen van Nederlandse plaatsnamen van Gerald van Berkel. Vrijwilligers met basiskennis van taalkunde en belangstelling voor etymologie zijn van harte uitgenodigd hieraan mee te helpen. Hebt u belangstelling? Stuur dan even een berichtje aan Nicoline van der Sijs.