" 
De kunst van het vertalen
Een fluitje van een cent, zo lijkt het; de romans van Umberto Eco, de boeken van Haruki Murakami of de thrillers van Henning Mankell in het Nederlands. Ze zijn zo verkrijgbaar in de boekhandel, te leen bij de bibliotheek of te bestellen via internet.
Maar dát die boeken er zijn in het Nederlands, is minder vanzelfsprekend dan het lijkt. Wij hebben het aan vertalers als Yond Boeke, Patty Krone, Luk Van Haute, Jacques Westerhoven en Janny Middelbeek-Oortgiesen te danken dat wij die boeken niet in het Italiaans, Japans of Zweeds hoeven te lezen. Jammer, voor hen, is dat als zij hun (niet zelden maandenlange) werk goed doen, zij onzichtbaar zijn. Wie boeken vertaalt, moet over bijzondere kwaliteiten beschikken. De acht vaardigheden van de literair vertaler (m/v) op een rij.
1. Begrijpen en omzetten
Het allerbelangrijkste natuurlijk. De literair vertaler doorgrondt het boek dat hij vertaalt van a tot z. Hij beheerst de taal, kent de woorden (en werkelijk alle mogelijke betekenissen), begrijpt de grammatica en ziet hoe de taal in de context wordt gebruikt. En hij kan een tekst produceren die op alle vlakken het equivalent is van de originele tekst. Dus net zo grappig, poëtisch of obscuur, met even leuke woordgrapjes, net zulke snelle dialogen en mooie natuurbeschrijvingen.
2. Lezen, schrijven en herscheppen
Schrijvers noemen vertalers niet voor niets vaak hun beste lezers. Zij kennen de taal waaruit ze vertalen door en door en zij beheersen de taal waarin ze vertalen tot in de puntjes. Wanneer een schrijver een bepaalde literaire stijl heeft, gebruiken zij die in hun eigen taal net zo, zodat hun lezers de rijkdom van het oorspronkelijke boek volledig meekrijgen. Vertalers ‘herscheppen’ het werk in een nieuwe taal voor een nieuw publiek.
3. Het genre kennen
Ieder genre stelt andere eisen aan de literair vertaler. Voor poëzie gelden andere regels dan voor romans; thrillers kennen andere wetten dan kinderboeken of strips. De vertalers zijn zich hiervan bewust en zetten precies díe stijlmiddelen in die nodig zijn voor het boek waaraan ze werken.
4. Spoorzoeken
Een literair vertaler kan goed zoeken. Naar termen die horen bij een bepaald beroep, voorwerpen uit een specifieke periode of bijvoorbeeld verwijzingen naar een kinderliedje of een tv-programma. ‘Als vertaler weet je een heleboel niet’, zegt Nicolette Hoekmeijer, vertaler van Engelstalige romans, in een eerder interview in Taalunie:Bericht. ‘Ik heb een gezonde vertalersargwaan opgebouwd. Als ik het gevoel heb: er is iets met dit stukje tekst, dan is dat vaak ook zo. In Britse boeken wordt vaak impliciet verwezen naar andere boeken. Valt voor je gevoel een zin ineens ‘uit de tekst’, dan is het een goed idee om te kijken of het misschien een citaat van Shakespeare is.’
5. Culturele bagage
Om een boek te vertalen is kennis van de cultuur waarbinnen het geschreven is, onontbeerlijk. De vertaler is zich bewust van de verschillen tussen die cultuur en die van het taalgebied van de vertaling. Soms moeten termen of gewoontes worden verklaard, op een manier die de lezer niet stoort. De vertaler verzint daar creatieve oplossingen voor.
6. De markt kennen
Ook de literair vertaler wil brood op de plank. Daarom is het belangrijk dat hij zich op de hoogte houdt van wat er op zijn vakgebied gebeurt, dat hij de wegen kent naar uitgevers, fondsen en vakverenigingen en zich verdiept in de literaire wereld van de broncultuur. Welke literaire prijzen en tijdschriften zijn er, wie zijn de namen? De vertaler heeft een netwerk, schoolt zich voortdurend bij, handelt als een cultureel ondernemer en kan eigen opdrachten creëren.
7. Kunnen beoordelen
Een vertaler kan de keuzes die hij maakt verantwoorden. En hij kan niet alleen de kwaliteit van zijn eigen werk inschatten, maar ook die van anderen. Zeer ervaren vertalers geven, als ze dat willen, hun kennis door aan hun beginnende collega’s en helpen hen zich verder te professionaliseren.
8. Onderzoeken
Theoretische kennis en analytische vaardigheden zijn voor vertalers zeer bruikbaar om keuzes te onderbouwen en collega’s de vertaalweg te wijzen. Daarnaast kunnen zij ook een bijdrage leveren aan het wetenschappelijke debat. Zij doen dat door zich te verdiepen in de verschillende vertaaltechnieken en –theorieën en daar hun visie op te geven.
Op de foto: vertaler Jolise Volp, project-assistent EDINA en project-assistent PETRA-E bij de Universiteit Utrecht.
Vertaalcompetenties
Om goed te kunnen vertalen, moeten literair vertalers beschikken over verschillende vaardigheden. PETRA-E, een internationaal netwerk van instellingen die zich bezighouden met de opleiding van vertalers, ontwikkelt daarvoor een Europees referentiekader met acht competenties, de PETRA-E Leerlijn Literair Vertalen. Deze leerlijn geeft vertaalopleiders een handvat om hun programma’s op maat in te richten en biedt vertalers een instrument om een inschatting te maken van hun eigen niveau met het oog op gerichte verdere professionalisering. De vaardigheden die een vertaler nodig heeft, hangen ook af van de context: taal, publiek en welk soort literair werk. Niet iedere vertaler hoeft dus over alle competenties te beschikken.
De Taalunie is partner en projectleider van PETRA-E. Het referentiekader is in zeven talen verschenen en door Europa verspreid. Het referentiekader is ook online te raadplegen.
Taalunie:Bericht interviewde eerder twee literair vertalers. Lees hier hun ervaringen.
Het Expertisecentrum Literair Vertalen (ELV) heeft tot doel een impuls te geven aan de kwaliteit van het literair vertalen in en uit het Nederlands. Het ELV is een samenwerkingsverband van de Taalunie, de KU Leuven en de Universiteit Utrecht, in samenwerking met het Nederlands Letterenfonds en het Vlaams Fonds voor de Letteren. Het ELV coördineerde bijvoorbeeld de verspreiding van de nieuwe leerlijn aan iedereen die zich met het literair vertalen in en uit het Nederlands bezighoudt. Meer informatie: www.literairvertalen.org.
Reactie toevoegen