Slimme talige tools voor blinden en slechtzienden

In november 2014 organiseerden NoTas, de Nederlandse Organisatie voor Taal- en Spraaktechnologie, en de Nederlandse Taalunie een bijeenkomst in muZIEum, het Nijmeegse ervaringsmuseum over zien en niet zien. Tijdens een tocht door het donker konden de deelnemers ontdekken hoe het is om blind te zijn, terwijl ervaringsdeskundige Bart, die al zijn hele leven een visuele beperking heeft, zijn verhaal vertelde. Daarna was er ruimte voor discussie, en bedrijven en kennisinstellingen uit de sector van de taal- en spraaktechnologie dachten mee over mogelijke oplossingen. Omdat taal een belangrijke rol speelt in de toepassingen die blinden en slechtzienden helpen om hun beperking te overwinnen, trad de Nederlandse Taalunie op als go-between.

Een van de genodigden was het Belgische bedrijf Sensotec, dat in de jaren ’80 ontstond in de schoot van de Brugse blinden- en dovenschool Spermalie. Algemeen directeur Frank Allemeersch schetst de evolutie van het bedrijf en de vooruitgang van de technologie, zowel in de soft- als de hardware. ‘In het kader van het inclusief onderwijs was er behoefte aan toepassingen die het kinderen met een beperking mogelijk maakte om les te volgen in het reguliere onderwijs. Een van de eerste toepassingen zette braille om in gewoon schrift, zodat de leerkracht kon volgen wat de leerling schreef."

In de jaren ’90 kwamen dan de eerste toepassingen met – rudimentaire – spraaktechnologie. Een doorbraak was de opkomst van de OCR of optische karakterherkenning, die gepionierd werd door Kurzweil. "Die toepassingen werden steeds beter in woordherkenning: vandaag zijn ze meer dan 99% accuraat," zegt Allemeersch. "Vroeger moest je rekening houden met een foutenmarge van zo’n 5%. Dat kan weinig lijken, maar zorgt toch voor complicaties.”

Assortiment 

Vandaag kunnen mensen met een visuele beperking putten uit een standaardassortiment hulpmiddelen op hun smartphone. Dat was vroeger wel anders. “Sommige toepassingen draaiden enkel op Nokia-toestellen, waardoor veel blinden jarenlang met twee smartphones rondliepen. Die tijd is gelukkig voorbij,” licht Allemeersch toe. De leesapp KNFB Reader voor iPhone en iPad van Sensotec zit in de Appstore van Apple, heeft intussen 6000 gebruikers en werd bekroond met een Golden Apple award als meest gebruiksvriendelijke ondersteunende app.

De samenwerking tussen de Taalunie en Sensotec heeft ook resultaten op andere gebieden. De ontwikkeling van een woordvoorspeller voor mensen met dyslexie werd mogelijk gemaakt door de ondersteuning die de Taalunie gaf via het STEVIN-demonstratieprojectenprogramma. Samen met het Nederlandse bedrijf Lexima ontwikkelde Sensotec in dit kader de woordvoorspeller WoDy.

Nieuwe technologie in het museum

Het jonge muZIEum is vastbesloten de nieuwe technologische toepassingen in de komende maanden op te nemen in het parcours. Nu biedt het museum al een ‘donkerbeleving’, waarbij de bezoekers aan den lijve kunnen ondervinden hoe het is om met een visuele handicap door het leven te gaan. Met een blindenstok en onder begeleiding van een gids die zelf een visuele beperking heeft, gaan de bezoekers in absolute duisternis op pad en ervaren ze alledaagse situaties vanuit de beleving van een blinde of slechtziende.

In samenwerking met de Taalunie en Stichting NoTas zullen de nieuwere softwaretoepassingen nu ook hun weg vinden naar het parcours. De 25 blinde en slechtziende medewerkers van het museum zijn zelf in de weer met smartphones en tablets, en andere computertoepassingen met spraaktechnologie.

“Tijdens het bezoek nemen onze medewerkers de expertrol aan: zij begeleiden vanuit hun ervaring een publiek dat nu voor het eerst beleeft wat het is om niet te kunnen zien,” zegt Heleen Vermeulen. “Niet onbelangrijk: via een bezoek aan muZIEum komen ook werkgevers in contact met de bestaande toepassingen. Zo worden ze zich ervan bewust dat een persoon met een visuele beperking relatief eenvoudig kan worden ingeschakeld op de werkvloer dankzij allerlei aangepaste soft- en hardware. Vandaag is immers 80% van de mensen met een visuele beperking niet aan het werk.”

De toepassingen die blinden en slechtzienden in staat stellen om hun beperking te overwinnen, zijn vaak talig van aard. Taal- en spraaktechnologie, spraakherkenning en voorleesmachines spelen een cruciale rol. “Braille speelt ook nog steeds een grote rol, want je moet nu eenmaal leren lezen,” zegt directrice Heleen Vermeulen. “Veel mensen hechten er tijdens het schrijven ook belang aan de woordbeelden te kunnen zien. Braille wordt nog steeds toegepast in bijvoorbeeld medicijnverpakkingen en gebruiksaanwijzingen. Ook aan het computerscherm kan een braille leesregel verbonden zijn.”

De rol van het brailleschrift, een 19e-eeuwse uitvinding, is dus ook in deze hoogtechnologische tijden nog niet uitgespeeld. “Bijvoorbeeld wanneer je de spelling in een document wil checken, is een braillelezer onontbeerlijk,” zegt Allemeersch. “Maar de kennis van het brailleschrift neemt de laatste jaren wel af.”

Zonder muis

Ervaringsdeskundige Bart Schotman is een van de muZIEum-medewerkers. Schotman maakt gebruik van een computer met aangepaste spraaksoftware en een zogenaamde ‘brailleleesregel’, die de tekst op het scherm desgewenst omzet in braille. Een ander onderdeel van de software geeft via een computerstem in gesproken taal weer wat er op het scherm verschijnt.

“Je begrijpt wel dat wij geen computermuis gebruiken, maar met combinaties van sneltoetsen werken,” legt hij uit. Schotman heeft nog de tijd meegemaakt van de gewone typemachine. Een tekst maken met zo’n machine was secuur werk, bij de minste fout moest je opnieuw beginnen. De opkomst van tekstverwerkingspakketten op de computer zorgde ervoor dat ook mensen met een visuele beperking het schrijfproces beter onder controle kregen. Hij zag de informaticatoepassingen snel evolueren in de laatste jaren. “De eerste systemen maakten nog gebruik van erg zware leesregels. Ook de computerstemmen klonken nog heel robotachtig en waren niet altijd even goed verstaanbaar.”

Positieve ontwikkelingen

Intussen maakt Bart gebruik van een iPhone. “Naar mijn aanvoelen is Apple handiger dan Windows, het werkt intuïtiever. Tegenwoordig zit de spraakherkenning standaard op de iPhone geïnstalleerd. Dankzij dergelijke toepassingen kan ik nagenoeg alles doen wat een ziende ook kan met zijn computer: WhatsAppen, internetbankieren, het wordt allemaal vlot toegankelijk dankzij de taaltechnologie.”

“In het muZIEum neem ik de mensen mee in mijn leefwereld. Daar hoort ook een korte demonstratie bij van een computer zoals wij die gebruiken. En aan het einde van de rondleiding demonstreer ik ook even mijn smartphone. De bezoekers zijn vaak verbaasd over wat er allemaal mogelijk is, en dat veel toepassingen tegenwoordig standaard meegeleverd worden. Ik ben dolgelukkig met deze ontwikkelingen.”